Araştırmalar, çocuklukta tanı alan her üç kişiden birinde yetişkinlikte de belirtilerin sürdüğünü ortaya koyuyor. Yaş ilerledikçe belirtilerin şekli değişebiliyor. Çocuklarda daha çok hareketlilik göze çarparken, yetişkinlerde dikkatsizlik, zaman yönetiminde zorluk, plansızlık ve dağınıklık ön plana çıkabiliyor.
DEHB’li beyin farklı şekilde tepki veriyor
DEHB “beynin dikkat, planlama, dürtü kontrolü ve hareket düzenleme mekanizmalarını etkileyen süreğen bir nöropsikiyatrik bozukluk” olarak tanımlanmaktadır. Bu kişilerdeki durum nöroçeşitliliğe (neurodivergent) bağlıdır. Nörotipik kişilerle karşılaştırıldığında DEHB’li kişilerin iki ana beyin bölgesinde farklılıklar vardır: frontal lob ve bazal gangliyonlar. Frontal lob, yönetici işlevler, dikkat, karar verme ve dürtü kontrolünde önemli bir rol oynarken, bazal gangliyonlar ödül işleme ve hareket için hayati önem taşımaktadır. DEHB’li kişi, bir görev üzerinde çalışırken nörotipik bir beyinden daha farklı şekilde tepki vermektedir.
Yetişkinlikte görülen DEHB, pek çok yönüyle etkileyebiliyor
Yetişkinlikte görülen DEHB, kişiyi pek çok yönüyle etkileyebilirken; çoğu zaman belirtiler çocukluk çağında başlar ancak etkileri yaşam boyu sürebilmektedir. Sadece ders çalışmayı ya da okul başarısını değil; iş, sosyal yaşam, ilişkiler ve günlük görevler gibi birçok alanı etkiler. Ağırlıklı olarak dikkatsizliğin görüldüğü tip ve ağırlıklı olarak hiperaktif /dürtüsel tip olarak iki farklı tipte görülebilir. Bu nedenle her DEHB vakası birbirinin aynı şikayetlerle başvurmayabilir.
Yaş ilerledikçe belirtilerin şekli değişebiliyor
DEHB sadece çocukluk dönemiyle sınırlı olmayıp, yetişkinlikte de görülebilmektedir. Araştırmalar, çocuklukta tanı alan her üç kişiden birinin yetişkinlikte de belirtilerini sürdürdüğünü gösteriyor. Yaş ilerledikçe belirtilerin şekli değişebilmektedir. Çocuklarda daha çok hareketlilik göze çarparken, yetişkinlerde dikkatsizlik, zaman yönetiminde zorluk, plansızlık ve dağınıklık ön plana çıkabilir. Çocukluktan bu yana uzun yıllar DEHB belirtileri ile yaşayan yetişkinler, bu belirtilerle baş etmek için yöntemler bulabilir ve aldıkları önlemler ile işlevselliklerini koruyabilirler, örneğin eşyalarını sık sık bir yerlerde unutan birisinin odadan çıkmadan önce masada neler olduğunu kontrol etmeyi alışkanlık haline getirmesi gibi. Fakat yetişkin DEHB vakalarında kişilerin aldığı tüm bu önlemlere rağmen günlük hayatlarını etkileyecek düzeyde sorunlar yaşadıkları görülmektedir.
Ailede DEHB öyküsü, riski artırıyor
DEHB’nin kesin nedeni bilinmemekle birlikte, genetik yatkınlığın önemli bir rol oynamaktadır. Ailede DEHB öyküsü bulunması riski artırır. Ayrıca beyin kimyasındaki farklılıklar, gebelik ve doğum sırasındaki bazı risk faktörleri, çocukken kurşun gibi toksinlere maruz kalmak gibi erken çocukluk dönemindeki olumsuz çevresel koşullar da etkili olabilir. Eski binalarda daha sık rastlanan boyalarda ya da borularda yer alan kurşunun çocukta DEHB riskini artırdığı gösterilmiştir. Annenin gebelikte sigara, alkol ya da madde kullanımının çocukta DEHB riskini artırmaktadır. Erken doğum ve düşük doğum ağırlığı da DEHB riskini artıran faktörlerdendir.
Çocukluk döneminde belirtiler başlıyor
DEHB genellikle çocuklukta başlamaktadır ancak bazı kişilerde belirtilerin çocuklukta fark edilmediği veya hafif seyrettiği için tanı konulamamaktadır. Yetişkinlikte artan sorumluluklar, iş ve aile yaşamının getirdiği stres, bu belirtileri daha görünür hale getirebilmektedir. Yani ‘sonradan ortaya çıktı’ gibi görünse de çoğu zaman kökeni çocukluğa dayanır, kronik bir bozukluktur.
Bu belirtilere dikkat!
Yetişkinlerde görülen DEHB belirtilerinden bazıları şöyledir:
-Başlanan işleri tamamlayamama
-Toplantılarda veya konuşmalarda dikkat kaybı
-Zaman yönetiminde güçlük
-Organizasyon becerilerinde yetersizlik, plan yapamama
-Dürtüsel kararlar alma, öfke patlamaları
-Dürtüsellik fiziksel olarak tehlikeli etkinliklere girişme, sırasını bekleyememe, diğerlerinin konuşmalarını bölmeyi içerebilir. Dürtüsel davranış kişilerarası ilişkilerde sorunlara, tartışmalara neden olabilir. DEHB olguları ödüllerin gecikmesine dayanamazlar ve dürtüsel davranışlarla kısa dönemdeki ödülleri uzun dönemdeki daha büyük ödüllere tercih ederler.
-Sık eşya kaybetme, unutkanlık
-Trafikte riskli davranışlar
-İlişkilerde gerginlik ve çatışma
-Kontrolsüz alışveriş yapma, dürtüselliğin bir belirtisi olarak görülebilir.
İlişkilerde sorunlara yol açabilir
DEHB tedavi edilmediğinde kişinin yaşamını olumsuz yönde etkileyebilmektedir. Kişinin iş verimliliğini düşürebilir, ilişkilerde sorunlara yol açabilir. Sık iş değiştirme, maddi sorunlar, düşük özgüven, kaygı ve depresyon gibi ek ruhsal problemlerle sonuçlanabilir. Bazı kişilerde hızlı araç kullanma ve madde kullanımı gibi riskli davranışlar daha sık görülmektedir.
Dalgınlık ya da unutkanlık diye geçiştirilmemeli
Yetişkinlerde DEHB tedavi edilebilmekle beraber, doğru tanı ve tedaviyle verimli ve dengeli yaşam mümkün olabilmektedir. Tedavi yaklaşımı genellikle iki ana ayağa dayanır: İlaç tedavisi ve psikoterapi. İlaçlar dikkati toplama, dürtü kontrolünü artırma ve hiperaktiviteyi azaltma konusunda etkilidir. Psikoterapi ise özellikle zaman yönetimi, planlama, problem çözme ve duygusal düzenleme becerilerini geliştirmeye yardımcı olur. Erken tanı ve doğru tedavi ile yaşam kalitesi belirgin şekilde iyileşebilir. ‘Dalgınlık’ ya da ‘unutkanlık’ diye geçiştirilen bazı sorunların arkasında DEHB olabilir. Yetişkinlikte bile doğru tanı ve tedaviyle daha düzenli, verimli ve dengeli bir yaşam mümkündür.
Tıp Fakültesi Psikiyatri Ana Bilim Dalı
Dr. Öğr. Üyesi Zuhal DOĞAN BEKTAŞ
